MOTIF UKIRAN MINANGKABAU

Oleh : Zulfikri
PERAN KATA-KATA DALAM UKIRAN 
Falsafah atau pandangan hidup masyarakat adat Minagkabau adalah“adat basandi syarak syarak basandi kitabullah” (ABS-SBK) “syarak mangato, adat mamakai, alam takambang jadi guru”Dalam hal ini akal dan budi, keluasan perasaan budi sangat berperan, “manusia tahan kieh, binatang tahan lacuik, kilek baliung alah ka kaki, kilek kaco alah kamuko, tagisia lah labiah bak kanai, tasinggung labiah bak jadi”. Pepatah tersebut menuntut kearifan dan kebijaksanaan manusia dalam berkata bertindak dan bekerja. Sehingga disebut pula dalam adat “nan bagarih babalabeh” sebagai hasil kearif bijaksanaan sebagai berikut :

Basilek diujung lidah
Malangkah dipangka karih
Bamain diujuang padang
Tahu dikieh kato putuih
Tahu digelek kato abih
Tahu diereang jo gendeang
Sarato kurenah jo baenah
Tahu dirunciang ka mancucuak
Tahu dirantiang kamalantiang
Tahu didahan kamahimpok
Tahu digantiang nan kaputuih
Tahu dicondong kamahimpik
Tahu dibiang nan katabuak
Tahu diunah kamahambek
Tahu dibayang kato sampai
Dalam melahirkan motif-motif dasar ukiran juga terdapat ungkapan adat atau pepatah petitihnya sebagai pangkal tolak renungan seni ukir Minangkabau.
Ukia banamo bungo janggi
Sakaki samundam panuah
Dibaliak gunuang maha biru
Ditangahnyo tatandu bararak
Kiri kanan baaka cino
Kaliliang bungo sari manjari
Warano kambang gumirab
Turang manurang biludu gandum
Siba batanti kiri kanan
Buatan jambak jambu erang
Batatah intan co padi
Ruponyo bagirinyam
Kilau gumilau camburano
Ukia banamo dandam tak sudah
Salusin buliah diragam
Salaso dapek dilariak
Maukia dipapan laweh
Elok arak dihari paneh
Rancak lenggang di jalan data
Tiok kelok nampak baliku
Makanan ukia kasamonyo
Cancang tadaeh jadi ukia
Alam takambang jadi guru
Raso pareso tagak ditangah
Alua jo patuik mangamudi
Panakiak pisau sirauik
Ambiak galah batang lintabuang
Salodang ambiak kaniru
Nan satitiak jadikan lauik
Nan sakapa jadikan gunuang
Alam takambang jadi guru
Nan Basaluak nan balaka
Nan Bakaik nan bagagang
Supayo tali nan jan putuih
Kaik kaik nak jan sangkah
Kaluak paku kacang balimbiang
Tampuruang lenggang lenggokkan
Bawo manurun ka Saruaso
Anak dipangku kamanakan dibimbiang
Urang kampuang dipatenggangkan
Tenggang nagari jan binaso
Tenggang sarato jo adatnyo
Pilin aka nak mamanjek
Pilin jariang nak barisi
Ramo-ramo sikumbang jati
Katik Endah pulang bakudo
Patah tumbuah hilang baganti
Pusako turun ka nan mudo
LETAK UKIRAN
Walaupun tempat ukiran pada sebuah rumah “gadang” tidak muthlak ada satu jenis ukiran, namun hal ini diatur dan berpedoman juga pada ukuran “jangko” dalam adat. “Patut senteang” tidak boleh dalam, “patut” dalam boleh “senteang” , didalam “alur”dengan “patut, malabihi ancak-ancak, mangurangi sio-sio, talampau aru bapantiangan, kurang aru cirik kambiangan, condong mato ka nan elok, condong salero ka nan lamak.
Namun secara umum dapat dijelaskan letaknya pada bahagian rumah “gadang” yang walaupun pada beberapa daerah di Minagkabau masih terdapat perbedaan. Adapun tempat atau letak ukiran serta jenisnya adalah sebagai berikut :
PADA LINGKUNGAN ANJUANG RUMAH
Jenis atau Ragam Ukiran :Penempatan atau lokasi Ukiran :
  • 1. Saluak Laka
  • 2. Labah Mangirok
  • 3. Kalalawa Bagayuik
  • 4. Salimpat
  • 5. Tatandu Manyasok Bungo
  • 6. Itiak Pulang Patang
  • 7. Tangguak Lamah
  • 8. Lumuik Hanyuik
  • 9. Pesong Aia Babuih
  • 10. Tupai Managun
pada pereng
pada papan galuang
pada dinding hari
pada papan salangko
pada papan sabalik anjuang
pada paso-paso
pada tarawang
pada lambai-lambai tagak
pada camin-camin
pada petak dindiang hari
PADA BADAN RUMAH
Jenis atau Ragam Ukiran :Penempatan atau lokasi Ukiran :
  • 1. Pisang Sasikek
  • 2. Aka Cino Sagagang Duo Gagang
  • 3. Ukir Tirai
  • 4. Sikambang Manih
  • 5. Kudo Manyipak
  • 6. Takuak Kudo Basipak
  • 7. Saluak Laka
  • 8. Salimpat
  • 9. Aka Barayun
  • 10. Kuciang Lalok
  • 11. Pesong Aia Babuih
  • 12. Saluak Laka
pada papan garebek kepala pintu
pada lambai-lambai garebek
pada lambai-lambai di atas garebek
pada dindiang tapi/jendela
pada konsen jendela
pada konsen jendela
pada papan sakapiang di bawah pengadan jendela
pada papan sakapiang di bawah pengadan jendela
pada papan sakapiang di bawah pengadan jendela
camin-camin jendela
camin-camin jendela
camin-camin jendela
PADA TEMPAT-TEMPAT YANG UMUM LAINNYA
Jenis atau Ragam Ukiran :Penempatan atau lokasi Ukiran :
  • 1. Tantadu Manyasok Bungo
  • 2. Itiak Pulang Patang
  • 3. Aka Barayun
  • 4. Aka Duo Gagang
  • 5. Lapiah Batang Jarami
  • 6. Tupai Managun
  • 7. Kalalawa Bagayuik
  • 8. Siku Kalalawa
  • 9. Bada Mudiak
  • 10. Buah Palo Bapatah
  • 11. Bungo Mangarang Buah
  • 12. Paruah Anggang
  • 13. Jalo Takaka/Taserak
  • 14. Kaluak Paku
  • 15. Aka Cino
  • 16. Saik Galamai
  • 17. Kuciang Lalok
  • 18. Lumuik Hanyuik
  • 19. Pucuak Rabuang
  • 20. Tampuak Manggih
  • 21. Labah Mangirok
  • 22. Lumuik Hanyuik/Aka Barayun
  • 23. Alang Babega
  • 24. Itiak Pulang Patang
  • 25. Daun Bodi
  • 26. Aka Cino
  • 27. Sajamba Makan
  • 28. Carano Kanso
  • 29. Siriah Gadang
pada tepi ukiran besar
pada tepi ukiran besar
pada ukiran tengah
pada lambai-lambai
pada lambai-lambai
pada ujung-ujung pekayuan/balok
dibawah kasau dan lain-lain
pada lambai-lambai dinding
pada tepi ukiran
pada tepi ukiran
pada papan dinding
ujung ukir pekayuan / balok
pada hamparan
pada pain dan tiang
pada tempe-tempe panjang
pada les plang
pada pangka ukiran
pada tiang-tiang besar
penutup ukiran
pada gonjong
pada atap penipiran
pada serambi / rumah gonjong
pada tuturan atap
pada lesplank / les tempe
pada dindiang hari
pada pintu
pada dindiang
pada ujuang peranginan
pada ujuang peranginan
Ragam Dan Jenis Ukiran
( 01 )
SINGO MANDONGKAK
JO TAKUAK KACANG GOREANG

Singo mandongkak namonyo ukia
Ukia di papan nan sakapiang
Dirumah gadang sulangko gadiang
Di dalam lumbuang nan bapereng
Asa di Agam Balai Gurah
Kiasan jago pado adaik
Ingek-ingek sabalun kanai
Sadio payuang sabalun hujanIngek-ingek nan di ataeh
Nan di bawah kok mahimpok
Baitu kieh ibaraitnyo

(02)
CARANO KANSO

Carano kanso namonyo ukia
Siriah gadang lingka-balingka
Balingka jo arai pinang
Batukuik dulamak kaco
Kuniang sacoreng di atehnyo
Pananti sutan jolong pulang
Sajamba makan mairiangnyo
Latak diateh pintu biliak
Suko rayo raso dipakai
Sanang siat puti bakuruang
Cupu bakaran basusun nyato
Santo timbakau pakaian adat
Latak di dalam carano kanso
Suatu talatak di tampeknyo
Ukia dikarang tampuak tangkai
Pakaian balai nan saruang
Pariangan jo Padang Panjang
Ukia tuo ukia usali
Warih dek anak Indo Jati
Warih nan indak putuih
Tutua nan samo kito danga
03 )
SIRIAH GADANG

Siriah gadang siriah balingka
Kuniang sacoreng diatehnyo
Baaleh batadah tampan
Hulu adat kapalo baso
Pangka kato hulu bicaro
Panyingkok peti bunian
Pambukak biliak nan dalam
Susunan dari Priangan
Buatan Parpatiah Nan Sabatang
Tidan nan turun dari ateh
Balingka jo mufakat
Balingka jo limbago
Jadi pusako alam nangko
Latak diateh pintu biliak
Dijujuang jo mufakat
Dipikua kato baiyo
Barundiang sasudah makan
Batanyo salapeh arak
Siriah gadang manjadi punco
Anak kunci dalam hetongan
Tando adat badiri nyato
Nan tampak sirah balingka
Isinyo adat jo pusako
Bapahek diateh papan
Baukia ditimbago
Bacacak ateh batu
Manjadi pado zaman
Tando biti adat bapakai
Tinggi nan amban jantan
Dalam juo takasiak bulan
Pandai ukia  di timbago
Pandai pahek pado kayu
Disitu hati mako sanang
Dilahia manahan bandiang
Di bathin manahan tiliak
Nan nyato nampak di mato
Nan bathin dibawo raso
Distulah latak makna siriah
Siriah sahalai nan bagagang
Gagang barangkai jo bungonyo
Bungo nan elok katiruan
Disinan tiruan adat
Di situ limbago tumbuah
Laweh dikambang ka alam nangko
Kucuik saleba daun siriah
Kok rimbun tampak di junjuangan Urek malakek di rumpunyo
Aka mancakam masuak tanah
Kok lah tampak siriah balingko
Mangundang pintak dengan pinto
Siriah naiak junjungan naiak
Baitu dandamnyo siriah nantun
Lakek di papan nan balariak
Ukiran di rumah gadang
Lukisan adat jo limbago
Jadi pakaian di istano
Manjadi suri tuladan kain
Umpamo ragi nan tadendeng
Dalam bathin budi marangkak
Lahianyo kayu nan balariak
Bathinnyo limbago cupak adat
Adat limbago tempat diam
di alam Minangkabau
Alam takambang jadi guru
( 04 )
BADA MUDIAK
ITIAK PULANG PATANG
Elok susun bada mudiak
Manyonsong aia samo sakato
Arak baririang samo saraso
Indak saiku nan mayalo
Saiyo sakato bakayuah mudiak
Tuah di ateh nan sakato
Cilako kato basilang
Dilukih diateh papan
Diukia di rumah gadang
Rumah gadang sandaran adat
Adat di alam Minangkabau
Indah nian tampak dimato
Raso dibawo turun
Dilahia bada nan disabuik
Di bathin adat jo limbago
Kieh ibarat caro Minang
Adat nan samo kito pakai
Tempe manempe ukia gadang
Salo manyalo dan nan banyak
Baitu latak ragam ukia
Alua patuik, barih balabehnyo
( 05 )
TATANDU MANYASOK
BUNGO JO BUAH NIBUANG
Tatandu samo manyasok
Bungo satangkai kambang nyarak
Dibuek ukia langkok-langkok
Susun barangkai tatandu bararak
Buah nibuang sato bararak
Bararak sarato jo putiaknyo
Indah ukia jo tatahnyo
Ragam sarato indahnyo
Papan sabalik kagunonyo
Pita jo pilin kabatehnyo
Ukia sabalik nan tampak nyato
Adat bajalin di dalamnyo
( 06 )
LUMUIK HANYUIK
Aka lapuak gagangnyo lapuak
Hiduik nan indak mamilihah tampek
Asa lai lambah inyo lah tumbuah
Dalam aia bagagang juo
Aia hilia lumuik pun hilia
Walau tasalek di ruang batu
Baguba babondoang-bondoang
Aia bapasang lumuik
Bapiuah namun hiduik bapantang mati
Baitu untuangnyo lumuik
Indak mancari tampek diam
Hanyo manompang jo aia hilia
Indak mamiliah tampek tumbuah
Asa kasampai ka muaro
Usah cameh badan kahanyuik
Baguru kito kalumuik
Alam takambang jadi guru
Lahianyo lumuik  nan disabuik
Bathinnyo adat Minangkabau
Dilariak di papan tapi
Ukiran rumah nan di lua
Gambaran adat hiasan alam pusako salamonyo
( 07 )
BUAH PALO PATAH
Rancak raginyo buah palo
Dikarek disusun nyato
Elok tampaknyo pandangan mato
Ukia tuturan tumpuan kasau
Balampih jo itiak pulang patang
Basalo jo tatandu manyasok bungo
Raginyo dama tirih bintang gumarau
Baitu tatah lataknyo ukia
Dalam barih cupak adat
( 08 )
TAJI SIAREK
Papan gadang baujuan ukia
Ukia bataji jo siarek
Talatak di papan pereng
Buliah di lumbuang nan bapereng
Baik di rumah nan baanjuang
( 09 )
PARUAH ANGGANG
Paruah anggang kaluak bakaluak
Mangkuto di ateh ranggah
Suntiangan buruang di rimbo
Runciang saragam pisau lariak
Pambuek ukia panca ragam
Pakakeh tukang ukia maukia
Tumbuak manumbuak rasuk jo paran
Disinan baukia pamalanggang
Di ujuang papan tumbukkan kayu
Pereng mamereng kayu gadang
Ujuang maujuang kayu taba
Sanan talatak paruah anggang
Baitu suriah barih adat
( 10 )
SALANGKO
Rumah gadang silanko gadiang
Salajang kudo balari
Sawah gadang lumbuang bapereng
Pereng banamo silangko gadiang
Baitu barih balabehnyo
Pereng baukia jo silangko
Baujuang simanggih karek
Talatak di papan taba
Kan ganti ukua dengan jangko
Pambateh didiang sasak basusun
Latak di ateh tampek nan tinggi
Indak buliah karandahan
Ukia banamo ukia tuo
Samo tajadi ju lumbuang nangko
Samo tadiri jo rumah gadang
Samo naiak jo galombang
Samo turun jo gapocong
Indak baumpuak bakeh tumbuah
Gadang tabawo dek pungkamnyo
Tinggi tabawo de ruehnyo
( 11 )
AKA TANGAH DUO GAGANG
Sipasan baranak jantan
Anaknyo baranak pulo
Anak jadih induakpun jadih
Anak manjadi induak pulo
Alam bakalebaran
Manusia bakakambangan
Lukisan alam Minangkabau
Ada barasa di Parianagn
Nan samo naiak jo galombang
Samo turun jo kapocoang
ukia gambaran alam bakalebaran
Diukia di kasau gadang
Baitu cancang tarahnyo
( 12 )
BUNGO PANCA MATOHARI
JO RANTAK MALAM
Panco ringek di tapi jalan
Mati-mati mako babuah
Ingek-ingek anak bajalan
Lauik sati rantau batuah
Bungo matohari kapunco ukia
Rantak malam lingka ba lingka
Gayo mantohari nan jadi rasiah
Corak bulan mancari aka
Dipetak, ukia dibuek
Mancari tenggang jo kalaka
Maragam bungo sari manjari
Baitu alam salingka laweh
Alam takambang jadi guru
Buliah maukia jo maragam
Malukih adat jo limbago
Pakaian alam saisinyo
( 13 )
KUCIANG LALOK
JO SAIK GALAMAI
Bakirim  usah bapitaruah
Bapasan usah baturuti
Manyuruah usah bakahandak hati
Bana lai picayo tidak
Pitaruah baunyikan juo
Itu nan labiah rang pantangkan
Ukia ragam kuciang lalok
Salo manyalo saik galamai
Latak dipucuak dindiang hari
Disingok di ujuang paran
Parannyo ulua mangulampai
Asanyo di Gudam Balai janggo
Di dalam Koto Pagaruyuang
Ukiran Rajo Tigo Selo
Pikia-pikia mangambang kato
Kato rahasio baandokkan
Simpan bakeh nan picayo
Lamak usah dimakan sajo
Rancak usah capek dilakekan
Ingek dirantiang kamancucuak
Jago di unak kamanaruang
Lalok usah talalu mati
Manyuruak usah talalu hilang
Lamak manih raso galamai
Dalam gatah minyaknyo tumbuah
Ingek dibadan kabinaso
( 14 )
PESONG AIA BABUIAH
Bulek kato dek mufakaik
Bulek aia dek pambuluah
Alua jo patuik tagak ditangah
Bana nan satu panyudahan
Sapuluah kelek ditampuah
Sabaleh lauik jo buiah
Namun bana hanyo sabuah
Pesong babuih puputan kaliang
Sabuah ujuid jo mukasuik
Dilengong ka suok jo ka kida
Dipakai baso jo basi
Dalam raso jo pareso
Aia luluih aia lah tingga
Bana lalu hetongan tingga
Nan janiah buliah diminum
Nan karuah lalu ka hilia
Ukia nan turun dari Saruaso
Payuang panji alam Minangkabau
Basa Ampek Balai nan punyo ukia
Baitu warih nan bajawek
Bapasang di singok jo pasarek
Dindiang hari tupai managun
( 15 )
SIKUMBANG MANIH ( I )
Kambang manih bungo nan mulia
Timbalan bungo sari manjari
Dicaliah gunung maha biru
Batangkai babuah labek
Balingka baaka cino
Silang bapiuah di salo daun
Buah manih satandan labek
Mainan bundo, simpanan puti
Panyaru dagang di rantau
Pananti alek nan datang
Ukia diulak Tanjuang Bungo
Pakaian Ranah Minangkabau
Latak di muko adaok halaman
Ukia nan tagak surang
Puti bakuruan jo aturan
Baitu warih di Gudam Balai Janggo
Kambang tigo buatan tukang
Indah di dalam maliputi
Adat nan nyato bakambangan
( 16 )
SIKUMBANG MANIH ( II )
SIKUMBANG MANIH ( III )
SIKUMBANG MANIH ( IV )
SIKUMBANG MANIH ( V )
Kambang manih bungo nan mulia
Timbalan bungo sari manjari
Dibaliak gunung maha biru
Babuah babungo pulo
Rajo Bajalan badaulat
Pangulu bajalan basisampiang
Balingka baaka cino
Silang bapiuah kri kanan
Panyalo buah jo putiak
Palingka bungo ka kambang
Kambang manih kulindam suto
Bujang Salamat duo sairiang
Urang dalam suruah suruahan
Patuah nan indak basisiah
Salo manyalo di ukiran
Sisampiang tibo dipakaian
Bitu arak iriangannyo
Baitu barih curiangnyo
Aturan di Ulak Tanjuang Bungo
Bapakai di Gudam Balai Janggo
Ikutan alam saisinyo
( 17 )
LAPIAH BATANG JARAMI
Bilalang dapek dek manuai
Lapiah balapiah batang padi
Tapijak dek tapak manuju lampok
Bakeh lalu tampek bapijak
Tanah lambok, bungin kok rawang
Nak samat padi ka lampok
Elok nampak dek mato
Indah nan lalu kahati
Timbua kalukih papan tuai
Manjala katumbuang sitinjau lauik
Dek arih tukang nan utuih
Lah jadi ukia sampai kini
Latak di panin ukia dindiang
Panyalo papan nan tagak
Mauleh tak mangasan
Mambuhua tak mambuku
Ukia salayok sabidang dindiang
lapiah jarami tagak di bateh
Baitu arih situkang utuih
Pakaian anak Minangkabau
Pusako Tuan Gadang Pamuncak Alam
Baitu curiang barih adat
( 19 )
RUSO BALARI DALAM RANSANG

Ingek-ingek jago-jago
Kana diri kanalah badan
Tanduak bacapang kaki nan haluih
Karuik maruik samak sameto
Ingek juo sabalun kanai
Kulimek sabalun habih
Dalam hiduik di dunia ko
Banyak sansaro nan katumbuah
Ingek tasumbek jo tasanduang
Arih jo bijak ka dipakai
Ulemu dalam paham bakunci
Bapakai ukua jo jangko
Salamat badan kasubarang
Ukia nan turun dari Tampuang tangkai
Pariangan Lapan Koto nan Ampek Koto
Diateh nan Ampek Koto Dibawah
Pasangan di dakek pintu katurun
Palapeh dagang kabajalan
( 20 )
KALUAK PAKU KACANG BALIMBIANG
Kaluak paku kaca balimbiang
Tampuruang lenggang lenggokan
Bawo manurun ka Saruaso
Tanam siriah jo gagangnyo
Anak dipangku kamanakan di bimbiang
Urang kampuang dipatenggangkan
Tenggang nagari jan binaso
Tenggang sarato jo adatnyo
Ukia nak rang Saruaso
Dibuek anak Balai Salasa
Sonsong runuik Sungai Pagu
Baitu curiang barih rang dahulu
Anak bapangku kamanakan babimbiang
Samo dibawo kaduonyo
Arif manganduang bijak bicaro
Kini basuo dalam ukia
Latak di rasuak paran dalam
Disalasa balai-balai
Baitu tutua rang dahulu
( 21 )
BUNGO DUO TANGKAI
JO BUAH PINANG-PINANG
Ukia tungga buah pinang
Bapetak papan tampek diam
Bungonyo duo tangkai sajo
Sanang batenggang di nan lapang
Adat limbago tampek diam
Santoso alam saisinyo
Kiasan adat bungo pusako
Di dalam alam Minangkabau
Maukia di papan laweh
Elok arak di hari paneh
22 )
BUNGO TARATAI DALAM AIA
Taratai, bungo taratai
Talipuak di dalam tabek
Usah picayo daun takampai
Di dalam lunau urek takabek
Ukia di aliah ateh papan
Ujuang ukia talipuak layua
Badannyo buliah jo nan lain
Lataknyo di ateh alua patuit
Condoang mato kan nan rancak
Condoang salero ka nan lamak
Nan tampak papan baukia
Bathinnyo adat jo pusako
Babedo lahie jo bathin
Talampau bathin kalihatan
Baitu suriah barih adat
( 23 )
DAUN BODI
Daun bodi nago taran
Badaun babubgo pulo
Tampek balinduang kapanehan
Dek rajo nan dahulu
Samaso di Dusun Tuo
Daun di buek jadi ukia
Bacampua campua jo akanyo
Buliah di latak di nan petak
Di ujuang bakipeh ambai-ambai
Tandonyo santoso alam nangko
Asa ukia di daun tuo
Di Limo Kaum Duo Baleh Koto
Sambilan Koto Di Dalam
Ukia rang Bodi Caniago
Dek pandai tukang maukiakan
Jalan pisau lariak balariak
Di dalamnyo adat maha mulie
Kok singkek bari bauleh
Sakapa jadikan gunuang
Satitiak jadikan lauik
Tariklah isi maknanyo
Usah diliek nyato sajo
Baitu warih kito jawek
( 24 )
DAUN PULUIK-PULUIK
Puluik-puluik tumbuah di parak
Babuah lai, mamakan tidak
Pauitan kambiang, tambang taranak
Tangah padang puputan angin
Kok gadang kagalang tabuah
Tabuah pusako di Pariangan
Kok pupuih di surek, di batu tingga juo
Kok habih tumbuah puluik-puluik
Dalam ukia tingga juo
Ukia banamo puluik-puluik
Latak di ujuang bakeh sudah
Ujuang rasuak ujuang paran
Baitu latak tatahnyo
Asa di Batipuah Pariangan
Di Sumpu Batu Taba
Baitu warih cupak adat
( 25 )
GAJAH BADORONG
Gajah gadang ta dorong lalu
Pilanduak mati tasapik
Salisiah basa samo basa
Paduko tagak di tangah
Gajah dilukih aka bagaluang
Bungo tasapik dalam guluangan
Itu nan tando balarangan
Dek adat nyato batagah
Dek syarak nan jauh bana
Di latak diateh papan data
Tampek nan tarang kalihatan
Nak jaleh dek nan banyak
Pamimpin indak buliah basalisiah paham
Hambo rakyat bapantiangan
Baitu barih nan tabantang
Asa ukia di Luhak Agam
Kambang di alam Minangkabau
( 26 )
RAJO NAN TIGO SELO
Rajo bajalan badaulat
Pangulu bajalan basisampiang
Anjuang perak anjuang suaso
Kaduduakan rajo tigo selo
Diukia singok dindiang hari
Lukisan bungo tigo tangkai
Diapik daun baaka pulo
Apik barapik daun haluih
Sakik tampek mintak tawa
Damam bakeh mintak ubek
Lambangnyo Alam Minangkabau
Tampek gantiang mintak putuih
Biang tampek kamamutuih
Hukum syarak nyato lazim
Hukum adat basumpah sati
Ukia di Luak Tanah Data
Baitu warih nan dijawek
Lukisan alam nan santoso
Lunak langgam barihnyo jaleh
Banamo rajo tigo selo
Ukia di ateh papan sakapiang
Langgam di Bodi Caniago
( 27 )
TUPAI MANAGUN
( I )
( II )
Tupai managun namonyo ukia
Ukia diradai nan di tapi
Latak di ateh tampek nan tinggi
Di ujuang paran nan di singok
Dakek calekak padang basentak
Ukia di Luak Tanah Data
Turun ka Alam Minangkabau
( 28 )
AYAM MANCOTOK DALAM TALAM
Ayam panaiak bundo kanduang
Makan di ateh tapak tangan
Kini dialiah kadulang talam
Ciek dicotok ampek taserak
Dilukih jo ukia bungo cino
Di ateh papan nan balariak
Banamo ukia bungo janggi
Diagak mako diagiah
Salah cotok bapantiangan
Baitu ragam ukia nantun
Kieh ibarat nan isinyo
Tujuah pangaja pado kito
Kiasan di rumah gadang
( 29 )
SALUAK LAKA
Saluak nan jaleh bakaitan
Laka basauh jo baukuran
Silang bapiuah di dalamnyo
Aleh pariang jo balango
Panadah angek jo dingin
Panatiang kuma baarang
Palatak tambika nan kapacah
Nan sanang talatak di tampeknyo
Buliah katangah jo katapi
Baiak di ateh ruang tangah
Dari muko lalu ka ujuang
Laka nan indak dapek tingga
Basauk untuang jo bagian
Lahia jo bathin di dalamnyo
Lahianyo aleh tambika
Bathin mangaik kaukuran
Balah sapiahan jo karek kuduangan
Bapantang putuih di dalam adat
Bagaikan apo nan lah tumbuah
Kok jauah jalang manjalang
Kok hampia silau manyilau
Kaik nan indak dapek sangkah
Tali nan indak buliah putuih
Putuihnyo antaro batenggang
Dilukih di ateh papan
Dibarih mako dipahek
Jadi ragam bungo janggi
Nan sakaki samundan panuah
Jadi hiasan di rumah gadang
Bagaluik galuang jo siku
Antah siku di ateh galuang
Antah galuang manitih siku
Aka manjadi pangka ragam
Bungo manyumbua di nan putuih
Di dalam bungo putiak marangko
Ujuang jo pangka nan tak tampak
Awal jo akhia nan tidak kalihatan
Baitu ragamnyo saluak laka
Lataknyo di dalam tingkok
Nak tarang tampak dimato
Nak baguru bujang jo buatan
Dagang nak jan salah sangko
Urang di rantau saruannyo
Alam takambang jadi guru
Imbau maimbau dalam bathin
Japuik manjapuik dalam raso
Saluak laka namonyo ukia
Dilariak nan rang Balai Gurah
Ukia nan turun dari aka
Dilingkuang alua jo patuik
Lahia jo bathin ado maknanyo
Utang di kito manguasai
( 30 )
PISANG SASIKEK
Pisang sasikek masak mudo
Latak di ateh dulang
Panjang jo singkek paulehkan
Pandai nan usah mangupalang
Baburu ka padang data
Dapek ruso balang kaki
Baguru kapalang aja
Bak bungo kambang tak jadi
Ukia banamo pisang sasikek
Latak di ateh tingkok paninjauan
Dindiang ari nan barangin
Tando maninjau jo manyuruak
Maukua dalam jo dangka
( 31 )
KUDO MANYIPAK DALAM KANDANG
Kandang sampik kudo panyipak
Kapuran gadang pado asok
Sipak manyipak bakuhampeh
Tinggi aia pado ruok
Pantangan adat Minangkabau
Baitu kieh jo ibarat
Usah maangok kalua badan
Pantangan adat sajo galo
Ukia di tapi bawah tingkok
Papan sakapiang dindiang tapi
Baitu tutua tukang lukih
( 32 )
SALIMPAT
( I )
( II )
Salimpat namonyo aka
Lapiah bapiuah jo asam puyuah
Abih tenggang jo kalaka
Lauik panuah danau malimpah
Ukia di muko dindiang tapi
Panagua alek jamu datang
Di bawah tingkok manambah ragam
Tando ibarat pado nan ado
Kayo di aka sarato budi
Dalam bapantang kaajuakkan
Dangka nan tidak kasubarangkan
( 33 )
TANGGUAK LAMAH
( I )
Bamulo ukia ka nan dikarang
Alam takambang jadi guru
Latak di muko kahadapan
Di ateh papan nan sakapiang
Di bawah tingkok nan di tapi
Nan elok kamari pai
Nan bak tangguak lamah bingkai
Lapang sampik gaung nan ado
Sasuai sajo dianikan
Baitu langgam tangguak lamah
Dek pandai situkang ukia
Duo tigo ragam dibuek
Ampek limo pamanihnyo
Elok arak dihari paneh
Elok lenggang di jalan data
Hilang baso tak bapitih
Hilang rono dek panyakik
Kok maukia di papan laweh
Baratuih ragam nan dapek
Baitu tatah barihnyo
( 34 )
HARIMAU DALAM PARANGKO
K
Kiasan harimau dalam parangkok
Bungo aka nan diukia
Lah basaluak balaka pulo
Sudah bapiuah bapilin pulo
Ukia banamo ukia gadang
Kieh ibarat nan isinyo
Latak di dindiang ukia pintu
Manuruik tutua nan didanga
Ukia rang Agam Balai Gurah
Manuruik tatah barih adat
( 35 )
JAREK TAKAMBANG
Anak kanduang sibiran tulang
Jarek samato bundo kanduang
putuih jo apo kan diuleh
Paham urang satangahnyo
Mananti di nan gantiang
Jarek sarupo jo jarami
Di lukih di papan tapi
Galuang bagaluang aka cino
Kiasan jarek nan tatahan
Paringatan kapado nan basamo
Usah lalai sarato lengah
Usah lalok talalu mati
Manyuruak jan talalu hilang
Ingek bangek sabalun kanai
( 36 )
JALO TASERAK
Jalo taserak di nan dangka
Ikan lari ka nan dalam
Alek bak kato urang sipangka
Intan talatak di nan kalam
Alek bapanggia mangko tibo
Buruak nan datang bahambauan
Barek ringan saiyo satido
Musuah nan indak ba imbauan
Ukia laweh balingkaran
Panutuik pagu nan di ateh
Hiasan langik-langik kabasaran
Tando basuriah basalasaran
Laweh nan ado basibiran
Kabuang nan ado bakarek-an
Tumbuah diadat barungguan
Tibo di syarak samo bajaniah-an
Alam santoso tampek badiam
( 37 )
JAMBUA CAWEK RANG PITALAH
Kabek sabalik buhua sentak
Tibo rang punyo lapeh sajo
Tibo diadat bateh jambua
Baso jo basi di dalamnyo
Cawek dibari nan bajambua
Kiasan adat maha mulia
Jangan basuo bidal adat
Putuih kalawan rampuang hiduang
Tando bakato lamak manih
Rundiang nan usah lalu landang
Usah bakato sabuah sadang
Tidak marantak mahantam tanah
Dibuek ukia di rumah gadang
Pisau sarauik bulek talua
Pandai maukia kandirian
Ukia diasah nak rang Pitalah
Baitu asa mulo jadi nyo
( 38 )
RAMO-RAMO INGGOK DI UJUANG KAYU
Ramo-ramo sikumbang jati
Katik endah pulang bakudo
Patah tumbuah hilang baganti
Pusako lamo baitu juo
Ramo-ramo inggok di ujuang
Limpapeh rumah nan gadang
Ancang-ancang di nagari
Mainan rumah nan gadang
Aka jua kabatang ukia
Buah jo putiak di ujuangnyo
Salo manyalo daun rimbun
Putiaknyo manyumbua di kalupak
Bungonyo kambang bak kapak ramo-ramo
Hinggoknyo di ujuang putiak
Kayu banamo aka budi
Budi marangkak dalam itu
Dek arif tukang maukia
Jadi hiasan rumah nan gadang
Jadi mainan Puti Bakuruang
Pusako dek Alam Minangkabau
Asa nan dari tukang tuo
Sasian Cati Bilang Pandai
Ajaran Tantejo Garhano
( 39 )
LABAH MANGIROK
Sabondoang lalu satampuah suruik
Sakali tabang samo inggok
Malayok tabang mandanguang-danguang
Balun lai tau tujuan nyato
Namun tabangnyo basuko rio
Sambia malagu mandanguang panjang
Tabang ciek, tabang kasadonyo
Saulang tinggi nan dituju
Di tangah hutan rimbo rayo
Labah manyasok ragam bungo
Aka jua ka batang ukia
Daun jo bungo maragami
Manganduang aka duo parkaro
Lahianyo aka di dalam hutan
Bathinnyo aka dalam kapalo
Aka budi tabang marangkak
Baso basi ereng jo gendeang
Aka labah aka nan endah
Budinyo baiak dituladani
Tasirok darah tukang ukia
Pisau sirauik main ujuang
Dilapeh ka papan ukia
Manjadi ukiran labah mangirok
Ajaran Tantejo Garhano
Aturan Cati bilang Pandai
Di Pariangan dahulunyo
Raso basatunyo labah mangirok
Manjadi guru tuladan kito
( 40 )
KIJANG BALARI UNTUAK MANYURUAK
Alam takambang jadi guru
Budi marangkak dalam raib
Dipandang kijang di dalam rimbo
Dikaja musuah samo binatang
Takuik bacampua dengan rusuah
Lamah gumalai garak jo garik
Aka bamain dalam itu
Dek lihai tukang nan diutuih
Ilham tibo di dalam pandangan
Mailia ukia ka ujuang pisau
Manggamba dalam lukisan
Bamain misa jo umpamo
Bukan kijang tibo diukia
Buah jo bungo balinduang daun
Aka manjadi batang ukia
Latak dipapan rumah tanggo
Bidang nan laweh papan ukia
Bamain mungkin jo patuik
Adat nan indak buliah tidak
Putiak manyuruak dalam daun
Raso umpamo putiak jo buah
Indah talamun dalam itu
Asa nan dari sari manjari
Bungo dilereng gunuang marapi
Harum sataun palayaran
( 41 )
SIKU-SIKU JO BUNGO LADO
( I )
( II )
Rang Padang ma-anik banang
Mandi basiram bungo lado
Usah dirantang panjang-panjang
Ambiak sakiro kapaguno
Siku-siku basagi ampek
Pucuak rabuang bari ujuangnyo
Baitu siku pagaran rapek
Nak jan ruyuang mamatah juo
Saik ajik jo galamai basagi ampek
Aturan adat jo limbago
Diansua jalan basilambek
Nan bana usah di paduo
Kieh ibarat papan ukia
Adat limbago nan isinyo
Taserak buliah taserai
Adat bahinggo jo babateh
( 42 )
TIRAI RANG AMPEK ANGKEK
Di lingkuang paserek jo pasebang
Salilik biliak nan dalam
Kacubuang bungo baputiak
Harum sarupo sari manjari
Asa nan dari Ampek Angkek
Agam Biaro Balai Gurah
Liuak bapilin aka jo daun
Di dalam daun putiak manyumbua
Alamaiknyo mudo mangucambah
Barulah tuo mamakan ragam
Batindak budi jo aka
Balimpah baso jo basi
Endah di dalam itu pulo
Tandonyo rumah barajo Qali
Tibo di kampuang barajo mamak
Rumah gadang batunganai
Di lingkuang adat jo pusako
Pusako Agam balai Gurah
Di dalam Alam Minangkabau
( 43 )
SIKU KALALAWA BAGAYUIK
Ukia kalalawa nan bagayuik
Siku basuduit kaki jo sayok
Siang lalok malam bajago
Lalok bagayuik jo kukunyo
Ukia di dalam kieh juo
Namo tasabuik kalalawa
Ukia aka nan basiku
Bungo baruntun jo daunnyo
Latak diateh papan singok
Salo-basalo tupai managun
Padang basentak tigo selo
Ukia rang Sumpu jo Batipuah
Buliah talatak di lambai-lambai dindiang
Dindiang ari samo di dalam
( 44 )
AKA BARAYUN
Aka barayun namonyo ukia
Ukia maliuak jo malambai
Piuah bapilin lamah malayok
Mahimbau marayu jauah
Aka jo budi nan malayok
Alam takambang guru mulia
Asa nan dari Agam Biaro
Canduang Koto Laweh
Manuangg ulu bicaro
Pisau sirauik nan maukia
Tukang nan utuih pandai ukia
Indahnyo baso nan malukih
Baiknyo budi nan ma-isi
Dilukih di papan ukia
Dipakai di rrumah tanggo
Mungkin jo patuik jadi ukuran
Baitu langgamnyo aka barayun
( 45 )
AKA CINO SAGAGANG
Ukia aka induak ukiran
Gambaran hiduik sa-alam nangko
Aka nan jadi isi buahnyo
Nan tampak aka bapiuah
Kieh ibarat nan bapakai
Pakaian adat jo limbago
Asa mulo dahulunyo
Cino manjadi bandiangan
Aka labiah, bicaro tajam
Baguru barajo maso itu
Dilukih kayu sabilah
Kiasan pilin aka cino
Dalam batang rueh manyalo
Disalo daun baaka pulo
Ilia mudiak aka manyalo
Ka ateh ka bawah pucuak mangulai
Badaun sambia manyalo
Liauk bak cando kaputuih
Leoh bak cando kakusuik
Namun pucuak manyumbua juo
Kok hiduik di aia hilia
Manjala di junjuangan siriah
Kok tinggi di batang urang
Bitu hiduiknyo aka
Aka mangulai mangucambah
Paham hakikat pagunokan
Tamat

Komentar